نظریه های ابن خلدون

مقدمه
عبدالرحمن بن محمدبن خلدون حضرمی ، فیلسوف و مورخ بزرگ اسلامی در سال ۷۳٢ هجری در تونس متولد شد . ادبیات و علوم عصر خویش را نزد پدرش و دیگر دانشمندان زمان خویش فرا گرفت و از آغاز جوانی بی آنکه دست از دامن دانش و پای از محضر دانشمندان بکشد به کارهای سیاسی پرداخت و وظایف کاتبی و حاجبی سفارت و وزارت را در دولت های مختلف آفریقیه و اندلس عهده دار شد و آنگاه که از کار سیاست دوری جست در سال ۷۸۴ عازم مصرگردید و از طرف سلطان مصر در سال ۷٨۶ هجری به مقام قاضی القضاتی مالکیان نائل آمد و در جامع الازهر به تدریس پرداخت . در سال ۷۹۶ برای ادای فریضه حج سفری به حجاز کرد و هنگام اقامت تیمور لنگ در شام با آن سلطان ملاقات نمود و مورد عنایت او واقع شد . مهمترین اثر وی کتاب العبر در هفت مجلد است که مقدمه آن بزرگترین شاهکار فلسفی و تاریخی عالم اسلام و نخستین تصنیف درعلم اجتماع و فلسفه تاریخ به شمار می رود . ابن خلدون به سال ۸۰۸ هجری در قاهره درگذشت .

ابن خلدون و تاریخ :
ابن خلدون تاریخ را « یک رشته مهم فلسفه» می داند و تاریخ نویسی را کاری بس دشوار می شمارد : « هدف واقعی تاریخ باید آن باشد که موقعیت اجتماعی انسان ، یعنی تمدنش را به ما بنمایاند . تاریخ باید پدیده های طبیعی هر جامعه بدوی و سپس پرورش افراد و تهذیب یافتن آداب و رفتار آن جامعه و ... برتری های گوناگونی که اقوام به دست می آورند و سبب روی کار آمدن امپراطوری ها و سلسله پادشاهان می شوند همچنین پیدایش انواع حرفه ها و مشاغل فکری و علوم و هنرها و بالاخره کلیه دگرگونی هایی که جریان امور طبیعی در ماهیت هر جامعه به وجود می آورد را در نظرمان روشن سازد . »

◄ عمران بدوی ، عمران حضری
مهمترین فرقی که ابن خلدون در بحث خود راجع به علم عمران قائل می شود ، فرق میان عمران بدوی و عمران حضری یا تمدن ( حضارت یا
شهرنشینی) است .

١– عمران بدوی در اصل یک راه و رسم زندگی یا طرز گذران زندگی و تحصیل معاش است . بشر تمام سعی خود را به کشت زمین و پرورش دام خواه در یک جا به طور ساکن یا ضمن بیابانگردی مصروف می دارد .

٢– از خصائص عمران بدوی سادگی نسبی در شئون گوناگون زندگی و تأمین ساده ترین و لازمترین نیازمندی هاست .

۳– اجتماعات متکی به خویش اند ، مواد غذایی ساده و بی هیچ یا اندکی دستکاری خورده می شوند .

۴– جامه از پوست حیوانات یا پارچه های دستباف فرآهم می گردد و آدمیان در غارها یا کلبه های ساده زندگی را به سر می برند و ابزارها و صنایعی جز ابتدایی ترین و ساده ترین آنها ندارند .

۵– هیچ شهر یا سازمان عام المنفعه ای وجود ندارد و صنایع مبتنی بر تجارب ناقص و غیر کافی هستند و هیچ علم عقلی مدون در آنجا نمی توان یافت .

۶– این زندگی ساده پاره ای محاسن جسمی و اخلاقی به بار آورده است . این افراد جسماً سالم و نیرومند هستند ، زیرا ساده ترین خوراک ها را می خوردند . در هوای آزاد زندگی می کنند و کارهای سخت جسمانی انجام می دهند . بایستی در مصائب و مشکلات ناشی از اوضاع و شرایط نامساعد محیط ایستادگی کنند و همواره هوشیار باشند چون مانند شهرنشینان نگهبان و دیوار و درب وپیکری ندارند که از آنان حراست کند .

۷– آنان بی پروا و دلیر هستند و مطمئن به خویشتن هستند .

٨– چون به فطرت آدمی نزدیکترند بیشتر آمادگی دارند که یک زندگی پرهیزگارانه را چنانچه به آنان آموخته شود در پیش گیرند .

٩– بر خلاف شهرنشینان ، بدویان به کارهای زشت و پلید زیاد آلوده نمی شوند . ممکن است به این نوع کارها مایل باشند ولی چون هرگز فرصت ارتکاب به آنها را نمی یابند فطرتاً پاک تر و نیکی پذیرترند و می مانند .

١۰– نقص بزرگ عمران بدوی این است که این نوع زندگی به پیدایش نهادهای سیاسی متشکلی منجر نمی گردد که برای به ثمر رسیدن کامل استعدادهای ذاتی بشر تلاش کند .

١١– اشتراک نسب ، اشتراک منافع و اشتراک تجارب زندگی و مرگ باعث رشد عاطفه عصبیت و تقویت آن در قبایل بدوی می شود .

١٢– مردم بدوی معمولاً جز با زور یا در اثر احتیاج یا امید به پاداش تسلیم دیگران نمی شوند ، درنتیجه نهادهای سیاسی این اجتماعات ساده ، در اصل مبتنی بر خویشاوندی و احترام به ریش سفیدان قوم و فرمانبرداری از آنهاست .

١۳– قبائل بدوی برای ارضای شهوت مال و قدرت خود به جنگ های کوچک بی پایان میان خود و همچنین اقوام متمدن همسایه خود بر می خیزند . که معمولاً بی نتیجه است و ثمره آن اتلاف نفوس و خواربار است .

١۴– تمدن نمی تواند بدون احترام به مراجع قدرت و دلبستگی به یک محل معین و رعایت حقوق دیگران وجود داشته باشد .

١۵– دین می تواند با تأثیرگذاردن بر عصبیت عمران بدوی نیرومندترین عامل در پیدایی تمدن باشد .

١۶– تمدن نیازمندی ها و خواهش هایی را سیراب می سازد که برای بقاء ضرورتی ندارند ولی در عین حال طبیعی و لازم هستند زیرا در نفس آدمی نهفته اند و در انتظار فرصت برای عرض وجود هستند .

١۷– شهر محلی است که در آن می توان این خواهش های غیر ضرور مانند : شهوت کسب قدرت ، عشق به تجمل و لذات جسمانی و میل به آسایش را اقناع کرد .

١٨– عصبیت و ایمان دینی نیروی لازم را برای ایجاد یا تسخیر شهرها فراهم می سازند .

١٩– عمران بدوی ناگزیر به سوی تمدن و ایجاد نهادهای متمدن سیاسی و اقتصادی و علمی که برای اقناع خواهش های درونی هستند تحول می یابد .

« شهر از دیدگاه ابن خلدون »

١– شهر برای اقناع میل بشر به تجمل و فراغت پدید می آید .

۲– صرف روی کار آمدن یک دولت نیرومند موجب تأسیس شهر میشود .

۳– تأسیس اولیه یک شهر مستلزم تشکیل دادن گروه انبوهی از آدمیان است که یا با پاداش یا به زور وادار به کار شوند و ضمن کار از آنان حمایت شود .

۴– سیرت شهر یعنی وسعت ، رونق ، جمعیت و حیطه تمدن آن بستگی به قدرت و وسعت دولتی دارد که آن را تأسیس می کند .

۵– اگر دولت نیرومند و دارای مستملکات پهناور باشد در آن صورت شهرهایی که تأسیس می کند بویژه پایتخت بسرعت روبه رشد و توسعه می گذارد و جمعیت آن رو به افزایش می رود .

۶– ابنیه و آثار یادگاری ساخته می شود و فعالیت های اقتصادی و نهادهای علمی آنها توسعه می یابد زیرا دولت پول آنرا دارد که خرج این توسعه کند و آن را تشویق نماید .

۷– شهرها نمودار دولتی هستند که آنها تأسیس یا تسخیر کرد .

٨– فرمانروایان نخست به زبان خود و دین شیوه زندگی را پی ریزی می کنند و محیطی از ایمنی و امید در انها به وجود می آورند و نفوس را تشویق به کار کردن و فعالیت و تولید کالای بیشتری می کنند .

٩– سپس رفته رفته فرمانروایان تازه ، تسلیم تجمل و آسایش می شوند که شهرها فرهم می سازند و بدینسان برده شهر و شیوه زندگی می شوند وقتی چنین می شود هم انحطاط دولت و هم انحطاط شهر آغاز می شود .

١٠– پس از تأسیس شهر یک رشته مناسبات تازه میان شهرنشینان و بادیه نشینان بوجود می آید .

١١– شهر احتیاج به خوارباری دارد که در روستای مجاور تولید می شود. بیابان نشینان و روستائیان نیز به هوس برخوردارشدن از وسایل راحتی که در شهر وجود دارند می اُفتند ، بنابراین دسترنج یا خدمات خود را در ازای این وسایل راحت عرضه می دارند . از راه تماس با شهر پاره ای از راه رسم زندگی شهری را می آموزند یا ناچار به پیروی از آن می شوند .

١٢– دولت متمدن نیز سعی می کند که بر قبائل بدوی ساکن مجاور شهر تسلط پیدا کند . زیرا هم نظارت بر آنان آسانتر است و هم اینکه به فراورده های کشاورزی آنان برای عرضه در شهر نیازمند است .

١٣– نشانه نخستین مرحله از زندگی شهری ، توسعه پر جنب و جوش ناشی از تأسیس یا احیای آن توسط فرمانروایان جدید است .

١۴– میل تازه واردان و افزایش تقاضا برای ابنیه عمومی دائمی و زیبا ، و اقامتگاه های خصوصی و اسباب تجمل موجب افزایش نرخ ها و دستمزدها و تخصص و توسعه فنون و مهارت های گوناگون می شود . دولت نیز به خود از این رشد بهره می برد و نیروی بیشتری بدست می آورد زیرا درآمد آن افزایش می یابد و این افزایش درآمد را می توان همراه با فنون و صنایع مردم شهرنشین ، صرف توسعه قلمرو خود کند .

١۵– تکامل بنیادهای اجتماعی و اقتصادی و دانش ها ثمره اصلاحات کُند و تدریجی است .

١۶– هر چه شهر رو به توسعه و رونق می نهد یک نظام اجتماعی جدید بوجود می آید که با عمران بدوی فرق اساسی دارد .

١۷– مهمترین خصیصه نظام اجتماعی جدید این است که قدرت و اهمیت عصبیت مبتنی بر خویشاوندی ، اشتراک ، تجارب زندگی و مرگ که در اجتماعات کوچک و به هم فشرده نسبتاً دور اُفتاده حکمفرما بود در نظام اجتماعی جدید به طور نسبی رو به انقراض است .

١٨– فرمانروا می کوشد تا از یاران پیشین خود که اغلب خویشاوندان همخون هستند بی نیاز شود و یک دستگاه دیوانی کارآمد را جایگزین آنها سازد که معلومات و تجربیات لازم برای اداره کردن سازمان های گوناگون را داشته باشند که نیاز یک دولت متمدن نیز همین می باشد .

١٩– خانواده ها هر یک در اقامتگاه منفردی زندگی می کنند و با یکدیگر بیگانه اند .

٢٠– طبقات اجتماعی گوناگونی که ساکنان شهر را تشکیل می دهند یعنی فرمانروایان ، دیوانیان ، صنعتگران ، سوداگران و دانشمندان به اقتضای منافع اقتصادی خود ( نه رشته های خویشاوندی ) وارد گروه بندی های اجتماع می شوند .

٢١– ساکنان شهر رفته رفته به ارضای خواهش های خود با زندگی تجملی خو می گیرند . اجناسی که سابقاً لازم شناخته نمی شدند اکنون از ضروریات می گردند . آنها که به مصرف این اجناس خو گرفته اند دیگر نمی توانند از آنها صرفنظر کنند ، ولو اینکه نرخ ها در نتیجه افزایش تقاضا و بالا رفتن مالیات ترقی کند و آنها دیگر توانایی خریدن این اجناس را نداشته باشند .
شهرنشینان دارایی خود را برای خریدن این اجناس به هدر می دهند و سرانجام دچار فقر می شوند ، طوری که خود متوجه آن نیستند . این ها غلام عادات خود شده اند .

٢٢– شهرنشینان همزمان با از دست دادن مال خود ، محاسن جسمانی و اخلاقی خود را نیز رفته رفته از دست می دهند و برای دفاع خود به دیوارهای شهر و سپاهیان مُزدور متکی می شوند . و به این توقع خو می گیرند که دیگران از آنان دفاع کنند و برای حفظ حقوق خود متوسل به دولت و محاکم قانونی می شوند .

۲٣– هرجه شهر توسعه می یابد ساکنان آن تنگتر به هم زندگی می کنند .

٢۴– غذاهایی می خورند که خواص آنها در اثر پختن یا چاشنی زدن ضعیف شده و با مزاج آنها همیشه سازگار نیست .

۲۵– مشاغل آنها از آنگونه نیست که بتوانند در هوای آزاد زندگی کنند و فرصت برای ورزش بدنی ندارند .

٢۶– فشار تلاش زندگی متمدن نیز بر ناتوانی تن هایشان می افزاید همه این چیزها شهرنشنیان را برای دچار شدن به بلا و بیماری آماده می سازد .

۲۷– زندگی در شهر ، ساکنانش را وادار می کند تا همه نیروهای خود را برای تهیه کالائی که به حکم عادت به آنان نیازمند شده اند به کار ببرند .
وقتی تهیه این کالاها برای آنان از راه های مشروع ناممکن می شود برای بدست آوردن آن به همه گونه کردار زشت دست می زنند .

۲۸– هوش خود را سخت به کا می اندازند تا راه های تازه ای برای دروغگویی ، قماربازی و غلطکاری و دزدی و گریز از کیفر پیدا کنند.
در حیله و نیرنگ چیره دست می شوند .

٢٩– شهوت تجمل پرستی آنان را به نابود کردن خودشان می کشاند .

٣٠– اوامر دینی تأثیر خود را از دست می دهند و حالت صوری و نمایشی به خود می گیرند .

٣١– زنا شیوع می یابد و موجب تباهی روابط طبیعی خانوادگی می شود .

٣۲– شهرنشینان از آدمیت خارج می شوند .

٣٣– فضایل اخلاقی و جسمانی و دینی که نشانه آدمیت است از میان می رود .

۳۴– نیروهایشان تلف می گردد و تن هایشان ناتوان و بد شکل می شود .

٣۵– نهایتاً مرحله تباهی و تجزیه شهر اجتناب ناپذیر است .

« زندگی اقتصادی»

١– از ویژگی های زندگی اقتصادی شهر تکامل تدریجی شیوه های تولید کالا و خدماتی است که مصرف و استفاده از آن ها فرهنگ متمدن را از فرهنگ بدوی متمایز می سازد .

۲– در جوامع بدوی تکاپوی اقتصادی با شیوه های تولید ابتدایی (دامپروری- شکار) می باشد .

۳– تکاپوی اقتصادی در جوامع بدوی برای رفع نیازهای اولیه و بقا می باشد .

۴– تکاپوی اقتصادی در جوامع متمدن برای ارضای خواهش های نفس انسانی به اجناس و خدمات تجملی است و شیوه تکاپوی آنها به کاربردن (پول ، داد و ستد صنعت ها و هنرهاست ) .

۵–دولت تقاضایی بوجود می آورد که باعث بالا رفتن نرخ اجناس و خدمات تجملی می شود .

۶– هنرها و مشاغل بر اثر افزایش جمعیت شهرها و بالا رفتن دستمزدها و سودها بی اندازه تخصصی می شوند .

۷– سیر صعودی نرخ ها و قیمت ها کلید افزایش تخصص و بهبود شیوهای تولید است .

۸– چون تقاضا برای نیازمندی های زندگی مانند خواربار نسبتاً ثابت می ماند تأثیر تقاضای جدید بیشتر در اجناس و خدمات تجملی است . درنتیجه ترقی قیمت اجناس و خدمات تجملی بر ترقی نرخ نیازمندی های اولیه زندگی بسیار فزونی دارد . این تفاوت قیمت کار انسان را از تولید نیازمندی های ابتدایی آزاد می سازند و موجب تمرکز بیشتری روی تولید اجناس برای مبادله و انجام دادن خدمات لازم برای مبادله کالا می شود یعنی: صنعت و بازرگانی .
۹– همچنان که قدرت دولت به اوج می رسد رونق اقتصادی نیز پا به پای آن اوج می گیرد .

١٠– رشد قدرت مطلق دولت سبب انحطاط رونق اقتصادی و بالنتیجه انحطاط شهر و دولت می شود . زیرا حفظ قدرت مطلق ، مانند استقرار آن بایستی از طریق صرف مدام پول برای دستگاهی صورت گیرد که به زندگی تجملی و افراط در پیروی از راه و رسم زندگی متمدن خو گرفته است .

در نتیجه لازم است مالیات را افزایش دهد تا جایی که سوداگران را از فعالیت اقتصادی دلسرد می کند و این به کاهش درآمد دولت منتهی می شود و به ناچار باید وسایل تازه ای برای افزایش درآمد خود ابداع کند . مانند: مالیات های جنسی ، بیگاری ، مصادره اموال و...

١١– از همه بدتر مداخله مستقیم دولت در امور اقتصادی از راه تجارت است . مداخله دولت در امور اقتصادی از راه تجارت بسیار زیانبار می باشد زیرا دولت با قوه قاهره خود و منابع مالی کلانی که دارد جریان عادی یک اقتصاد مبتنی بر رقابت را از میان می برد . یعنی تولید کنندگان را وادار می سازد که جنس را به قیمتی کمتر از نرخ جاری بازار به دولت بفروشند و خریداران را مجبور می کند که هر قیمتی که خودش تعیین می کند بابت آن جنس بپردازند . از این راه بسیاری از بازرگانان سرمایه خود را از دست می دهند و گروهی نیز از کار اقتصادی دست می کشند .
نتیجه این کار نقصان فاحشی در جمع مالیات ها یعنی منبع اصلی درآمد دولت می شود . دولت دیگر نمی تواند بدهی های خود یا هزینه دستگاه دولتی را بپردازد و چون دولت که به تنهایی بزرگ ترین مصرف کننده است دچار ورشکستگی مالی می گردد .
در این حال صنایع رو به انحطاط می نهند و تا جایی که فعالیت اقتصادی محدود به تولید نیازمندی های اولیه زندگی می شود .
روبنای اجتماعی ویران شده و افراد بار دیگر می جنگند . منتها این جنگیدن به امیدهایی که سابقاً در سر می پروراندند متفاوت است . اکنون به انگیزه ترس از گرسنگی ، برای قُوت لایموت می جنگند و مانند بشر آغازین که به همین انگیزه می جنگیدند و این ددمنشی انسان را نشان می دهند و به زندگی ددان باز می گردند .

« دولت »
یک دولت متمدن از راه تأسیس یا تسخیر شهرها به دست یک قوم بدوی به وجود می آید که با رشته های عصبیت و دین به هم پیوند یافته و هدفشان ارضای خواهش های طبیعی نفسانی و به کار انداختن نیروهای نهفته و به کمال رساندن حیاتی است که در عمران بدوی آغاز شده است .

١– همینکه یک دولت متمدن به وجود آمد از قانون طبیعی و ضروری رشد ، بلوغ و انقراض پیروی می کند .

۲– هر دولتی پنج مرحله متمایز را سپری می کند ، از آغاز حیاتش تا زمان انحطاط :

مرحله نخست :
به قول ابن خلدون دوران « ظفر » است . که دوران تشکیل دولت است .
و این دوره مبتنی بر عصبیت و پیوندهای خویشاوندی و دینی برای حفظ دولت تازه تأسیس ضروری است .

مرحله دوم :
فرمانروا سعی می کند قدرت را در انحصار خود در بیاورد و با نابود کردن کسانی که در قدرت سهیم اند شهوت کسب قدرت خود را ارضا می کند و سربازان مزدور و وفادار به شخص خود را استخدام و از آنها بهره می گیرد .

سومین مرحله :
همین که شهوت سلطان به کسب قدرت مطلق با تمرکز امور دردست او اقناع گردید او شروع به اِعمال قدرت خویش برای اقناع شهوات دیگر خود می کند و به اصطلاح « شروع به جمع آوری میوه های قدرت می کند » . بدینسان در این مرحله تجمل و فراغت فرا می رسد .
سعی خود را به سامان بخشیدن به امور مالی دولت و افزایش درآمد خود مصروف می دارد ، مبالغ هنگفتی را صرف ساختن ابنیه عمومی و زیبا کردن شهر می کند . دوران رونق اقتصادی فرا می رسد . ( این دوران ، دوران استراحت و تن آسایی است که در آن آدم ها از آسایش ها و لذت های جهان برخوردار می شوند ) .

چهارمین مرحله :
مرحله ی چهارم ، دوران خرسندی است که هم رعایا و هم فرمانروا خرسندند .
زندگی تجملی در این دوران به اوج خود می رسد و حاکمان و افراد جدید تصور می کنند همیشه این زندگی تجملی وجود دارد و به آن عادت می کنند و کاملاً متکی به چیزهایی می شوند که به آنان خو و عادت گرفته اند و در برابر عواملی که موجب اختلال در کامیابی ایشان شود درمانده و ناتوان هستند .

مرحله پنجم :
دولت رو به انحطاط و اضمحلال می نهد و به مرحله « اسراف » و تبذیر می رسد . دولت به سن پیری رسیده و به یک مرگ تدریجی یا ناگهانی محکوم است . در این مرحله عادت به تن آسایی و ضعف جسمانی و فساد اخلاقی در دولت ریشه دوانیده است . دولت محکوم به زوال و نابودی است