مدیریت خسارت جوندگان: با تأکید بر کاهش خسارت

1. مقدمه جنس میکروتوس جزء راسته موش شکلان (Myomorpha)، خانواده Cricetidae و زیر خانواده میکروتینا ها یا ول ها می باشند. جوندگانی کوچک با دم کوتاه هستند و طول دم معمولا از سر و بدن کوتاهتر است. لالة گوش زیاد کوچک نیست و از داخل موها نمایان است. انگشتان معمولی هستند و کف پا دارای شش پینه است. در جمجمه پوزه کوتاه است، فاصلة بین حدقه ای باریک و فشرده و پهنای آن در حدود پهنای پوزه است. تیغه های بالای حدقه ای در بالغ ها به هم متصل شده و به یک تیغة میانی تبدیل می شوند. دندان های پیشین بالا بطور قائم به طرف پایین خم شده یا کمی متمایل به جلو هستند و سطح جلویی آنها زرد نارنجی رنگ است. دندان های آسیا بطور دائم رشد کرده وسطح آنها از خمیدگی ها یا قطعات بستة زیادی تشکیل شده است. در ایران چند گونه از آنها شناسایی شده است از جمله: Microtus nivalis، Microtus socialis، Microtus arvalis و Microtus transcaspicus. این جانوران از ریشه، پوست تنة درختان، پیاز و غده های گیاهی تغذیه می کنند و در سطوح تراکم پایین نیز سبب آسیب های جدی به مزارع و باغ های میوه می شوند. هدف از این بررسی معرفی و چگونگی مبارزه با این جونده می باشد.

2. معرفی گونه های جنس میکروتوس 1.2. موش برفی (Microtus nivalis): این گونه از سایر گونه های میکروتوس بزرگتر و دم آن نسبتا بلندتر است. لالة گوش رشد کمی داشته ولی کاملا نمایان است. پوزه نسبتا کوتاه و پهن و در اطراف آن سیبیل های بلندی به رنگ خاکستری یا سفید روییده شده که اندازة آنها گاهی به 5 سانتی متر می رسد. رنگ موها در پشت بدن و در قسمت قاعده ای متمایل به سیاه است و در انتها قهوه ای کم رنگ متمایل به حنایی یا قهوه ای خاکستری است. دم کاملا از مو پوشیده شده است. کف دست ها و پاها برهنه است. در دست فقط چهار انگشت رشد کرده و در کف دست پنج پینه وجود دارد. ناخن های دست و پا ظریف و نوک تیز و سفید رنگ و شفاف هستند. در پا هر پنج انگشت رشد کرده است. موش برفی در ارتفاعات زیاد نواحی کوهستانی در نقاط سبز چمنزارها زندگی می کند. در شبها فعال است از قسمت های مختلف گیاهان کوهستان تغذیه می کند. موش برفی در ایران تاکنون فقط از زردکوه ناحیة بختیاری واقع در کوههای زاگرس و دوآب مازندران واقع در کوههای البرز گزارش شده است . 2.2. موش مغان (Microtus socialis): جوندگان کوچکی هستند با رنگ قهوه ای و دم کوتاه که کاملا از مو پوشیده شده است. طول دم معمولا از نصف طول اندازة سر و بدن کوتاه تر است. چشم ها کوچک و لالة گوش مدور و نیز کوچک است. پوزه نسبتا کوتاه است و در اطراف پوزه سیبیل های زیاد به رنگ قهوه ای یا سفید روییده است. در دست و پا وضع انگشتان با گونة قبل اختلافی نشان می دهد. دم کاملا از مو پوشیده شده و موهای انتهایی دم کمی بلندتر شده و یک دسته مو در امتداد دم تشکیل می دهند. این جونده بطور دسته جمعی زندگی کرده و لانه های بسیار پر پیچ و خم و طولانی برای خود می سازد. لانه ها معمولا با هم ارتباط پیدا کرده و دیده می شود قطعه زمین بزرگی سر تا سر پر از سوراخ لانة این جوندگان می شود که در زیر خاک با هم ارتباط دارند. محل زندگی این جونده بیشتر در زمین های سبز و مراتع و کشتزارها است. از قسمت های مختلف گیاهان به خصوص غلات تغذیه می کنند. در سال هایی که تعداد آنها زیاد شده و طغیان می کنند به صورت آفت بزرگی برای محصولات کشاورزی ظاهر می شوند، و گاهی محصولات یک ناحیه را به کلی از بین می برند. در شب و روز دیده می شوند ولی از آفتاب شدید پرهیز می کنند. بیشتر بعد از غروب آفتاب و صبح فعالیت دارند. تولید مثل آنها خیلی سریع است. بوسیلة جغد و گوشتخوارانی نظیر روباه و شغال و همچنین مار تغذیه می شوند ولی تعداد تلفاتی که بوسیلة این دشمنان به آنها وارد می شود در مقابل تولید مثل سریع آنها ناچیز است. این گونه تاکنون در ایران از خوزستان، فارس، اصفهان، تهران، قزوین، زنجان، آذربایجان، کردستان، کرمانشاه، لرستان و خراسان گزارش شده است . 3.2. Microtus arvalis . : جوندة کوچکی است شبیه به گونة قبل ولی دارای دم نسبتا بلند تر و رنگ تیره تر است. پوزه کوتاه و چشم ها کوچک است. لالة گوش کم رشد کرده است. دست ها و پاها ظریف و کوتاه هستند. رنگ بدن قهوه ای با لکه هایی به نارنجی یا سیاه. این گونه جوندگانی هستند که بیشتر در روز فعالیت دارند و شبها کمتر از لانه خارج می شوند. درذ کنار جویهای کشتزارها و مراتع و یونجه زارها لانه می سازند. گاهی در باغ ها، جنگل ها و نقاط مرتفع دیده می شوند. بطور دسته جمعی زندگی می کنند. لانة آنها از راهروهای متعدد تشکیل شده که دارای چند سوراخ است. حجرة اصلی که محل زندگی حیوان است اغلب در عمق کم نزدیک به سطح خاک قرار دارد ولی گاهی لانة اصلی در عمق 30 سانتی متری دیده شده است. از غذاهای گیاهی به خصوص قسمت های آبدار گیاهان و نیز دانة آنها تغذیه می کند. مواد غذایی مانند دانه و قسمت های دیگر گیاهان را ذخیره می کنند. چنانچه تعداد آنها زیاد باشد به محصولات کشاورزی خسارت قابل توجهی وارد می کنند. تولید نسل آنها سریع است. این گونه در ایران تا کنون از پیشکوه و دماوند و نزدیک چالوس و رضائیه و حوالی بجنورد گزارش شده است. 3. بیولوژی میکروتوس جمعیت میکروتوس هر ساله با توجه به شرایط آب و هوایی، مواد غذایی، دسترسی به زیستگاه مناسب، بیماری، استفاده از جونده کش ها و حضور شکارچیان طبیعی تغییر می کند. مانند سایر جوندگان، میکروتوس ها نیز تولید مثل بالایی دارند. به عنوان مثال موش برفی در بهار و تابستان تولید مثل می کند و هر بار 4 تا 7 نوزاد بدنیا می آورد همچنین موش مغان در سال تا 5 بار تولید مثل می کند و در هر بار 8 نوزاد بدنیا می آورد گاهی تا 17 عدد نوزاد نیز دیده شده است. همچنین میکروتوس آروالیس در سال در شرایط مناسب ممکن است تا 7 بار تولید مثل کند و در هر بار 4 تا 9 نوزاد می زاید و گاهی تا 15 نوزاد هم دیده شده است. نوزاد میکروتوس ها به سرعت رشد می کنند و از شیر گرفته می شوند و ظرف 2 تا 3 هفته به لحاظ جنسی بالغ می شوند. بنابراین اگر زیستگاه از هر جهت مناسب باشد، تراکم میکروتوس ها می تواند افزایش یابد و در نتیجه موجب خسارت های زیادی تنها در یک فصل رشد شوند. آستانه زیان اقتصادی میکروتوس ها در تراکم های پایین جمعیت است زیرا حتی جانورانی که تنها زندگی می کنند نیز می توانند خسارت قابل ملاحظه ای به مزارع و محصولات وارد کنند. به دلیل آنکه حتی در مناطق کوچک سطوح جمعیت این جانوران یکنواخت نمی باشد، پیش بینی آستانه زیان اقتصادی آفت مشکل است. میکروتوس ها در فصل رشد از میوه ها و سایر محصولات موجود در مزارع استفاده می کنند و در فصل پاییز و زمستان و اوایل بهار از ریشه ها، ساقه ها و پیازها استفاده می کنند. توت فرنگی، بوته ها و درختان زینتی، درختان سیب، دانه های درخت کاج و صنوبر و گیاهان زینتی علفی مورد علاقة میکروتوس ها می باشد. میکروتوس ها هم از ریشه و هم از ساقه های گیاهان علفی گلدار تغذیه می کنند. پوشش گیاهی و بوته های متراکم و درختان کوتاه و انبوه زیستگاه مناسبی برای میکروتوس ها فراهم می کند. از این رو این زیستگاه ها در معرض آسیب های جدی قرار می گیرند. 4. روش های کنترل برای کنترل میکروتوس ها استفاده از مدیریت تلفیقی آفات (IPM) – یعنی ترکیبی از روش های کاهش زیستگاه، تله گذاری، استفاده از طعمه مسموم و استفاده از جانوران شکارچی – بهترین روش شناخته شده برای کاهش تراکم این جانوران است. ردیابی زیستگاه های میکروتوس در اوایل بهار و دوباره در هر پاییز، افزایش تراکم میکروتوس ها را قبل از اینکه خسارتی وارد کنند، مشخص خواهد کرد. 1.4. ردیابی میکروتوس قبل از اینکه میکروتوس ها خسارت قابل ملاحظه ای را موجب شوند، چندین تکنیک ردیابی توصیه می گردد. از جمله جستجو در سطح گذرگاههایی که علف های آن به تازگی چیده شده است، ردیابی فضولاتی که اغلب نزدیک علف های متراکم یافت می شود. شاخص مفید دیگری که حضور میکروتوس را نشان می دهد، استفاده شاخص تکه سیب است. استفاده از چند روش برای ردیابی می تواند ارزیابی معتبرتری را از پتانسیل خسارت در آینده فراهم کند. میکروتوس ها تونل های زیر زمینی که قطر سوراخ ورودی آن 2/11 اینچ می باشد می سازند و توده های کوچک خاک نزدیک لانة آنها دیده می شود. تونل هایی که ایجاد می کنند کم عمق و باریک هستند بنابراین می توان با شخم زدن (مبارزه زراعی) لانه ها را خراب کرد. برای شناسایی گونه های میکروتوس بهترین روش تله گذاری می باشد. زیرا تکیه بر روش ساخت لانه ها و تونل های ایجاد شده می تواند گیج کننده باشد. لازم به ذکر است شناسایی گونه ها بسیار مهم است زیرا بر چگونگی کنترل تأثیر می گذارد. به منظور استفاده از روش شاخص تکه سیب، تکه های سیب را در مکانهایی که مشکوک است، نزدیک در ورودی تونل ها و مسیر عبور جونده قرار دهید و روزانه آن را کنترل کنید. درصد قطعات سیبی که تا حدی یا تمام آن خورده شده یا به گونه ای دیگر بی نظمی هایی ایجاد کرده اند، پتانسیل هجوم و خسارت را نشان خواهد داد. به منظور شناسایی افزایش فعالیت و جمعیت باید فعالیت میکروتوس ها بطور منظم ردیابی گردد. لااقل ردیابی در پایان فصل تولید مثل (اوایل زمستان) زمانی که جمعیت به حداکثر خود می رسند و در شروع فصل تولید مثل (بهار) زمانی که جمعیت ها در حداقل خود هستند، باید انجام گیرد. معمولا سطوح جمعیت برای میکروتوس ها به ازای هر 4050 متر مربع بیان می شود. ردیف درختان منطقه (یک ردیف در مرکز و سایر آنها با زاویة 45 درجه قرار گرفته اند) را بررسی کنید. درصد درختانی که در اطراف آنها فعالیتی مشاهده شده است بوسیلة روش شاخص تکه سیب و یا بازدید بصری سیستم های تونل یا هر دو تعیین کنید. ردیابی منظم، افزایش فعالیت را نشان خواهد داد. اگر جمعیت، وسعت کنترل را توجیه کند، ردیابی منظم مکان ها را حتی بعد از اینکه جمعیت کاهش یافته است، ادامه دهید. میکروتوس ها معروف هستند که ناگهان جمعیت شان به طور انفجاری افزایش می یابد بطوری که مناطق اطراف را تصرف خواهند کرد و در محلی که کنترل صورت گرفته است ممکن است دوباره ساکن شوند. از این رو ردیابی منظم ضروری می باشد. 2.4. کاهش زیستگاه میکروتوس ها در مزارع و باغ ها سبب مشکلات زیادی می شوند. رها کردن مالچ ها و باقیمانده های محصول زیستگاه مناسبی را برای آنها فراهم می کند. مناطقی که پوشش گیاهی متراکم و وسیعی دارند مکان های لانه گذاری مناسبی هستند. بنابراین در اطراف مزارع پوشش گیاهی متراکم را باید از بین برد زیرا موجب می گردد میکروتوس ها در معرض دید شکارچی های طبیعی مانند شاهین، جغد، روباه و گربه قرار گیرند. برای پاکسازی علف های اطراف باغ های میوه، گلخانه ها یا مزارع می توان از علف کش های مناسب استفاده کرد. لازم به ذکر است استفاده از علف کش ها باید با برنامه ریزی انجام گیرد زیرا تجمع زیاد علف کش ها موجب می گردد موش ها مخفی شوند و در زمان دیگری که پوشش گیاهی مناسب است دوباره ظاهر شوند. اگر پاکسازی اطراف درختان و مزارع ممکن نیست استفاده از علف چین ها به دفعات به کاهش جمعیت کمک خواهد کرد. 3.4. شکارچی ها ترغیب شکارچی ها اغلب تعداد میکروتوس ها را کنترل می کند. درست است شکارچی های زیادی وجود ندارند تا اینکه جمعیت میکروتوس ها را در سطوح قابل قبول نگه دارند، اما استفاده از شکارچی ها کنترل بلند مدت را تشکیل می دهد. یکی از بهترین شکارچی ها گربه های خانگی هستند. همچنین شاهین ها، جغدها، کلاغ ها و مارها نیز از میکروتوس ها تغذیه می کنند. در تعدادی از باغ ها و مزارع به دلیل فقدان میله های عمودی بلند منجر به عدم کارایی شکارچی هایی مانند جغدها، شاهین ها و کلاغ ها می گردد. زیرا این پرندگان زمین از بالا می بینند و برای گرفتن شکار به سرعت فرود می آیند. نصب یک میله عمودی یا تیرک چوبی با ارتفاع 8 تا 10 فوت و عرض 2 تا 6 فوت می تواند به کنترل بلند مدت جونده کمک کند. مارها نیز از شکارچیان مفید جوندگان کوچک هستند از این رو نباید آنها را بی دلیل از بین برد. 4.4. تله گذاری در باغ ها و مزارع کوچک تله گذاری می تواند به همان اندازة کنترل شیمیایی مؤثر باشد. به هرحال تله گذاری کار مشکلی است و ممکن است بهترین گزینه نباشد. احتمالا بهترین زمان برای گذاشتن تله پاییز است. زیرا بعد از اولین سرمای شدید وقتی غذاهای باب میل کمتری در محیط وجود دارد، اشتیاق میکروتوس ها به طعمه زیاد است. همچنین بهترین زمان برای کاهش جمعیت قبل زمستان است زمانی که خسارت به گیاهان بسیار زیاد است. تله ها را می توان در گوشه های راست دهانة تونل ها یا در مسیرشان در مزارع قرار داد. برای قرارگیری تله کندن گودال ضروری نیست. برای تهیه طعمه باید نسبت متناسب طعمه و سم مورد توجه قرار گیرد و از طعمه های که جذاب برای میکروتوس ها هستند استفاده نمود. به عنوان مثال می توان از کره بادام زمینی یا تکه های کوچک سیب با پوست استفاده نمود. البته نوع طعمه انتخابی می تواند بر حسب شرایط محیطی و خوشایندی آن متفاوت باشد. سعی شود طعمه ها روی ماشه تله، برای جلوگیری از بردن طعمه بدون بکار افتادن تله، قرار گیرد. تله باید هم سطح با کف تونل قرار گیرد. تله ها را می توان با مقوای خم شده یا تخته هایی پوشاند البته ضرورتی ندارد. لااقل یک تله به ازای هر 100 فوت مربع در مناطق تحت هجوم کمتر، یا حداقل 80 تله به ازای هر جریب در مسیرهای تحت هجوم بیشتر قرار دهید. به جای استفاده از تله های کشته گیر، تله های زنده گیر می توانند برای کنترل جمعیت های جونده استفاده شوند. نقص این نوع تله ها آن است که حیوانات مرده باید از بین بروند. بعد از اینکه تله ها تنظیم شدند، زود به زود آنها را کنترل کنید. فورا میکروتوس های مرده را بردارید و دوباره تله تنظیم کنید. بعد از یک هفته تله گذاری وسیع، تعداد جوندگان به دام افتاده روز به روز باید به صفر نزدیک شود. اگر اینطور نبود تله گذاری را ادامه دهید تا اینکه هیچ جونده ای در تله ها دیده نشود. بعد از برداشتن تله ها، ممکن است ترجیع دهید پوشش گیاهی اطراف تونل ها را بردارید بنابراین آنها می توانند بطور منظم ردیابی شوند. در پاییز و اوایل بهار، دوباره میکروتوس ها را با استفاده از روش شاخص تکه سیب یا روش های دیگر مورد ردیابی قرار دهید. اگر نشانه ای دیده شد دوباره تله گذاری را تکرار کنید. 5.4. مواد شیمیایی کشاورزان از زیان اقتصادی درنتیجة میکروتوس ها رنج می برند. انتخاب روش مناسب کنترل وابسته به میزان اعتماد و هزینه صرف شده برای آن روش کنترلی است. به هر حال اگر جمعیت جونده افزایش یابد استفاده از طعمه های سمی و تیمار با جونده کش ها سریع ترین و مؤثرترین روش کنترل است. جونده کش ها به صورت سموم حاد و مزمن طبقه بندی می شوند. جونده کش های حاد (برای مثال فسفید آلومینیوم) سموم سریع العمل هستند و معمولا بعد از یکبار تغذیه جونده را می کشند. در مقابل جونده کش های مزمن که بیشتر شامل سموم ضد انعقادی یا آنتی کواگولانت ها می باشند، چند بار تغذیه برای ایجاد کشندگی ضروری می باشد. وقتی از طعمه های سمی استفاده می کنید پیشنهاد می شود برای جلوگیری از ایجاد حالت طعمه گریزی جونده کش ها به نوبت یا به تناوب استفاده شوند. طراحی یک برنامه زمان بندی دقیق برنامه طعمه گذاری را با موفقیت مواجه خواهد کرد. زمان مناسب برای استفاده از طعمه سمی بعد از برداشت، پاییز و زمستان و اوایل بهار است. استعمال های اوایل بهار می تواند جمعیت ها را قبل از اینکه ماده های بیشتری تولید مثل را شروع کنند کاهش دهد. اما جمعیت میکروتوس ها می تواند قبل از زمستان بعدی سریعا بهبود یابند. همانطور که از بهار می گذرد و غذا در محیط فراوانتر می گردد طعمه گذاری کمتر مؤثر است. در طی پاییز، پذیرش طعمه دوباره افزایش می یابد. استعمال های اواخر پاییز یا درست قبل از زمستان. جمعیت جوندگان را کاهش می دهد زمستان یک زمان ایده آل برای گذاشتن طعمه است زیرا مواد غذایی در محیط کم می باشد. محل قرار گیری طعمه نیز در برنامه کنترل بسیار مهم می باشد. مشکل اصلی با تمام طعمه ها این است که به سرعت رطوبت جذب می کنند و درنتیجه برای بیشتر از یک هفته دوام ندارند و باید دوباره تهیه شوند.قرارگیری طعمه در تونل ها یا روی تکه های لاستیک یا سایر مواد مشابه به حفظ طعمه از رطوبت کمک خواهد کرد. همچنین برقراری ایستگاه های طعمه در مسیرهایی که جوندگان فعال می باشند بهترین نتیجه را می دهد. ایستگاه های طعمه در طی زمستان و اوایل پاییز بسیار کارآمد می باشند. پژوهش های زیادی روی تغییر زیستگاه و کنترل شیمیایی میکروتوس ها صورت گرفته است. بیشتر پژوهش ها روی اکولوژی میکروتوس ها به منظور شناخت بهتر عواملی که روی جمعیت میکروتوس ها تأثیر می گذارند، بوده است. بنابراین با شناخت تک تک این موارد می توان خسارت های ناشی از جوندگان به محصولات کشاورزی را به حداقل خود رساند. "